همه ی ما می خواهیم در دنیایی زندگی کنیم که مردم یاد گرفته اند مسئولیت پذیر باشند، دنیایی که در آن مردم از مسئولیت های خود به عنوان یک شهروند، شانه خالی نمی کنند. برای داشتن چنین دنیایی، بهتر است از همان ابتدا حس مسئولیت پذیری در کودکان را تقویت کنیم تا در آینده انسان مسئولیت پذیری باشند.
اولین کاری که باید بکنید این است که مسئولیت را نه به عنوان یک بار بلکه به عنوان یک لذت برای کودکتان تعریف کنید. همه ی بچه ها خود را به عنوان فردی مسئولیت پذیر و قدرتمند می بینند و فکر می کنند توانایی انجام هر کاری را دارند. آنها برای داشتن اعتماد به نفس و برای معنی دادن به زندگیشان، به این اطمینان نیاز دارند. کودکان نمی خواهند فقط نازپرورده باشند. آنها هم مانند ما نیاز دارند که احساس کنند برای دنیا مهم هستند و کارهایشان تأثیر مثبتی بر روی دنیا می گذارد. پس نیازی نیست کاری کنید که فرزندتان با مسئولیت پذیری کارهایش را انجام بدهد، فقط کافی است به او یاد بدهید این قدرت را دارد که تأثیر مثبتی روی دنیا بگذارد.
اگر به کودکتان کمک کنید که کنترل زندگی خودش را به عهده بگیرد و هرجا لازم بود او را تشویق کنید که مهارت های جدیدی یاد بگیرد، آن وقت کودکتان خودش می خواهد مسئولیت های جدید را بپذیرد. به جای اینکه از او انتظارمسئولیت پذیری داشته باشید، باید او را تشویق کنید خودش مسئولیت های جدید را بپذیرد. این تغییر آهسته اتفاق می افتد، ولی واقعا تغییر مهمی در زندگی فرزند شماست.
تعریف مسئولیت
واژه مسئولیت از نظر لغت به معنای توانایی پاسخ دادن و در عرف عام به مفهوم تصمیم گیری های مناسب و مؤثر است. یعنی این که کودک در چهارچوب هنجارهای اجتماعی و انتظاراتی که معمولا از او می رود، دست به انتخابی بزند که سبب ایجاد روابط انسانی مثبت، افزایش ایمنی، موفقیت و افزایش خاطر وی شود.
از دید گاه اما م علی (ع) یکی از زمینه های بالندگی انسان مسئولیت پذیری است و انسان مسئولیت های متفاوتی دارد گاه در برابر خدا و گاه در برابر خلق و گاه در برابر طبیعت و… که هر کدام در جای خویش از اهمیت بسزایی برخوردار است و انجام آن، زمینه های تعالی انسان را فراهم می کند.
مسئولیت پذیر کردن افراد، امروزه موضوع مورد توجه بسیاری ازجمله والدین و کارفرمایان و… قرار گرفته است. در واقع همه به دنبال افرادی مسئول و مکلف اند تا ازعهده وظایف فردی ، اجتماعی ، خانوادگی خویش برآیند. مسئولیت و مسئولیت پذیری از لحظه خلقت همراه انسان بوده از همان لحظه که انسان برای خود کیش و آیینی را برگزیده مسئولیتی را نیز به عهده گرفته است.
انواع مسئولیت از دیدگاه امام علی (ع)
مسئولیت الهی
دین یا همان کتاب الهی و یا پیامبران الهی، از مسئولیت انفکاک پذیر نیست. چرا که انسان متدین واقعی خواه ناخواه احساس مسئولیت می کند هم برای خود و هم برای محیط خانواده و هم برای اجتماع. در واقع بی مسئولیتی و بی تفاوتی با دینداری سازگارنیست.
مسئولیت نسبت به خود
انسان در مورد شخص خودش مسئول نگهداری و بهره برداری و ساختن چند چیزاست:
الف: جسم یعنی سلامت و قدرت و اعتدال بدن
ب: عقل
ج: اراده اخلاقی و تحکم آن بر غرایز و حتی بر قوه خیال و وهم
د: غرایز و شهوات
مسئولیت خانواده
گذران امور خانواده که مؤسس های کوچک ولی بسیار مهم است باید تابع ضوابط و تحت نظر مدیر و گرداننده هایی باشد که امر مسئولیت آن را بر عهده می گیرد. اصولا این در اسلام است که حتی اگر دو نفر به سفر می روند یکی از آنها امر مدیریت این سفر را به عهده گیرد. زندگی مشترک زناشویی نیز مثل سفر است و حتی مهمتر از آن.
مسئولیت ثروتمندان
یکی دیگر از مسئولیت های اجتماعی این است که افراد، از حال یکدیگر باخبر باشند و به یکدیگر کمک کنند. در جامعه اسلامی، نباید فقر و اختلاف طبقاتی وجود داشته باشد به همین دلیل در نظام اقتصادی اسلام علاوه بر این که مالکیت خصوصی افراد محترم شمرده شده است؛ اما برای محدود کردن آن، قوانینی مانند خمس، زکات، انفاق و… درنظر گرفته شده است که منجر به توزیع عادلانه ثروت و جلوگیری از انباشت آن در دست عد ه ای خاص می شود.
مسئولیت در برابر وعده
وفاء به پیمان یکی از مسئولیت های مهم اجتماعی است؛ چرا که بدون آن هیچ گونه همکاری اجتماعی میسر نیست و پیمان شکنی سبب سلب اعتماد عمومی شده و موجب پراکندگی اجزاء جامعه از هم خواهد شد؛ که این امر، ضررهای جبران ناپذیری بر پیکره اجتماع، وارد می آورد.
چگونه به مسئولیت پذیری کودکان کمک کنیم؟
کارهای کوچک به او بسپارید: وقتی کودکان انجام کارهای ساده را به عهده می گیرند، این احساس را دارند که در انجام کاری مفید برای خانواده مشارکت می کنند.
بگذارید آنچه می خواهند را به دست بیاورند: اگر کودک تان یک هدیه گران قیمت می خواهد بهترین کار این است که از او بخواهید نیمی از پول آن هدیه را خودش به دست آورد و به آن ها کمک کنید از مهارت هایشان استفاده کنند.
به کودکان یاد دهید اشتباهاتشان را بپذیرند: اگر کودکانتان کار اشتباهی انجام داد نه آنها را بترسانید و نه خیلی ساده از کنار آن بگذرید. قبول اشتباه یکی از بهترین راهکارها در زندگی است. این باعث می شود آن ها یاد بگیرند در قبال کارهایشان مسئول باشند.
اگر دختر شما هر روز کیف خود را برای مدرسه آماده می کند و کفش های ورزشی بسکتبال را فراموش می کند، نمی تواند آن روز بسکتبال بازی کند. خیلی تمایل دارید که کفش ها را به او برسانید اما این کار را نکنید خوشبختانه او بعدا متوجه مسئولیت هایش خواهد شود.
یادگیری مراقبت از اشیا شخصی کودک حس مسئولیت پذیری را در او گسترش می دهد اگر می خواهید فرزندتان پس از یک پروژه هنری میز را تمیز کند، او را مطلع کنید که اگر می خواهد فردا با مداد رنگی و قیچی خود بازی کند ، باید میز را تمیز کند.
اگر این کار را انجام نداد حرف خود را عملی کنید و وسایل را جمع کنید هرچه بیشتر قوانین را اجرا کنید، بیشتر احتمال دارد که بدون خواستن، میز را تمیز کند یا حداقل بدون آنکه بیش از حد نگران باشید.
هنگامی که از کودک پنج ساله خود می خواهید تا تخت خود را مرتب کند، ممکن است هنوز کار دشواری برای او باشد ؛ انتقاد نکنید یک کار ساده تر را در نظر بگیرید. دفعه بعد که تخت خودتان را مرتب می کنید، به او نحوه کار را نشان دهید.
برای تربیت کودک مسئولیت پذیر از کودکی شروع کنید شما نمی توانید به طور ناگهانی مسئولیت را به یک نوجوان محول کنید و انتظار داشته باشید او از نحوه پیروی از آن مطلع باشد. تصور کنید که دختر دبیرستانی به محل کار شما زنگ می زند و شروع به شکایت کردن می کند: “مادر گرسنه هستم، کی به خانه برمی گردی؟ “شما می گویید:یک ساندویچ درست کن! او پاسخ می دهد:”صبر می کنم تا برگردی.
ده راهکار جهت ایجاد مسئولیت پذیری در کودکان
1-کودک باید یاد بگیرد خودش وسایل یا خرابکاری هایش را جمع کند.
در ابتدا با مهربانی به فرزندتان کمک کنید تا کارهایش را انجام بدهد، او در نهایت یاد می گیرد خودش به تنهایی از پس آنها بربیاید. اگر با مهربانی و خوشرویی به بچه ها کمک کنید، مسئولیت هایشان را زودتر یاد می گیرند. پس به خاطر کثیف کاری ها ناراحت نشوید. با مهربانی بگوییم اشکالی ندارد من کمکت می کنم وقتی کودک پیش دبستانی شما کفشهایش را سر راه رها می کند، کفش ها را به دست او بدهید و از او بخواهید آن ها را سر جایشان بگذارد، با مهربانی به او بگویید: همیشه وسایلمون رو سر جاش میذاریم .
2-به بچه ها فرصت بدهید به دیگران کمک کنند.
همه ی بچه ها همیشه به روش های مختلف به ما کمک می کنند. این روش ها را پیدا کنید و درمورد آنها نظر بدهید. مثلا وقتی فرزندتان در حال آواز خواندن است، با برادر کوچکترش مهربان است و… به این کارهایش توجه کنید. به هر رفتاری که توجه کنید، همان رفتار رشد می کند و تقویت می شود. البته نمی توانید انتظار داشته باشید یک شبه رفتار کودکتان عوض شود و درکارها به شما کمک کند. بهتر است با توجه به سن کودک، کم کم مسئولیت های او را افزایش بدهید. از کودک نوپایتان بخواهید دستمال ها را روی میز بگذارد،کودک سه ساله می تواند بشقاب ها را روی میز بگذارد، چهارساله ها می توانند جوراب ها را جفت کنند، پنج ساله ها می توانند تخت خواب شان را مرتب کنند، شش ساله ها می توانند میز را جمع کنند، هفت ساله ها گل ها را آب می دهند و هشت ساله ها می توانند لباس ها را تا کنند.
3-به یاد داشته باشید بچه ها معمولا دلشان نمی خواهد کارهای خانه را انجام بدهند.
اگر می خواهید فرزندتان کارهای خانه را با اشتیاق و نه از سر اجبار انجام بدهد، او را مجبور نکنید بدون شما کارهای خانه را انجام بدهد، مگر اینکه این کارها بخشی از برنامه ی روزانه ی او باشند یا خودش مقاومتی در برابر آن ها نداشته باشد. هدف شما این نیست که کارها انجام شوند، هدف این است کودکتان را طوری تربیت کنید که از مسئولیت پذیری و کمک کردن لذت ببرد. کاری کنید موقع انجام کار به او خوش بگذرد. هرقدر که لازم است او را تشویق کنید و به او کمک کنید.
4-به فرزندتان دستور ندهید، از او بخواهید خودش فکر کند.
مثلا اگر بچه اول صبح خوابش می آید یا حوصله ندارد، سر او داد نزنید که زودباش دندونات رو مسواک بزن! کیفت رو آماده کردی! در عوض از او بپرسید ؟ حالا باید چیکار کنی تا آماده شی بری مدرسه؟ هدف این است که کاری کنید کودک روی مسئولیت های خود تمرکز کند، هر روز صبح این کارها را تکرار کند تا بالاخره یاد بگیرد کارهایش را خودش انجام بدهد.
5-یک برنامه ی روزانه به او بدهید.
نوشتن برنامه های روزانه ممکن است بی استفاده به نظر برسد، ولی در قرن بیست و یکم همه ی بچه ها باید تا دبیرستان این مهارت را بیاموزند و گرنه نمی توانند به همه ی کارهایشان برسند.
ابتدا، برنامه ی زمان خواب و جمع کردن اسباب بازی ها و آماده شدن در صبح را به آنها یاد بدهید. بعد از آن می توانند عادات درس خواندن و نظافت شخصی رابه درستی یاد بگیرند. در نهایت مهارت های اولیه ی زندگی را از طریق تکرار کارهای خانه مانند شستن لباس ها و آماده کردن یک غذای ساده، یاد می گیرند.
6-به کودک خود یاد بدهید برای ارتباط با دیگران احساس مسئولیت کند.
وقتی دختر شما احساسات برادر کوچک خود را جریحه دار می کند، او را مجبور به عذرخواهی نکنید. در این صورت عذرخواهی او واقعی نخواهد بود و به برادرش هم کمکی نمی کند. در عوض به احساسات دختر خود گوش بدهید و به او کمک کنید از احساسات پیچیده ی خود سر در بیاورد، مخصوصا احساساتی که باعث شده اند با برادر خود پرخاشگری کند. بعد از آن، وقتی که حالش بهتر شد، از او بپرسید چه کاری می تواند بکند که رابطه ی خود را با برادرش بهتر کند.
7-کودک خود را تشویق کنید در جبران خسارتی که زده کمک کند.
اگر کودک شما کتابی که به امانت گرفته بود یا موبایلش را گم کرد، با توپ شیشه ی پنجره را شکست یا اسباب بازی دوستش را خراب کرد، بهتر است با پول ماهیانه اش این خسارت ها را جبران کند. آن وقت خیلی بعید خواهد بود که این کارها را تکرار کند.
8-با مسئولیت پذیری خود، الگوی کودکتان باشید.
دلیل کارهایتان را توضیح بدهید:
خیلی سخته که این آشغالا رو تا ماشین حمل کنیم، ولی هیچ سطل آشغالی این اطراف نیست و ما هیچ وقت آشغالا رو روی زمین نمی ریزیم.
9-همه ی کودکان نیاز دارند کار کردن برای پول را تجربه کنند.
همه ی کودکان نیاز دارند برای به دست آوردن پول کار کنند و مسئولیت واقعی در دنیای واقعی را تجربه کنند. در ابتدا به کودک هشت ساله ی خود پول بدهید تا کارهایی را انجام بدهد که معمولا نمی کند (مثلا شستن ماشین یا هرس کردن باغ)، بعد او را تشویق کنید کارهایی را در محله انجام بدهد (مثلا در زمستان برف ها را پارو کند)،کم کم کارهایی مثل نگهداشتن بچه یا کمک کردن به مادر را هم به او واگذار کنید و در نهایت شغل های تابستانی برای او پیدا کنید. کار کردن بیرون از خانه برای پول در آوردن، یکی از بهترین روش های افزایش مسئولیت پذیری در کودکان است.
10-در خانه کسی را سرزنش نکنید.
طبیعی است که وقتی مشکلی پیش می آید، همه ی ما به دنبال کسی می گردیم تا کسی را سرزنش کنیم. انگار که سرزنش کردن دیگران باعث می شود این حادثه دیگر اتفاق نیفتد یا مسئولیت ما را کمتر می کند. در واقع سرزنش کردن دیگران باعث میشود همه اعضای خانواده رنجیده شوند و به جای جبران کردن اشتباهشان، در صدد تلافی باشند. این مسئله یکی از اصلی ترین دلایل دروغگویی فرزندان به والدین است.
از آن بدتر اینکه وقتی فرزند خود را سرزنش می کنیم، او (حتی شده در ذهن خود) به دنبال دلایلی می گردد تا ثابت کند تقصیر او نبوده است، بنابراین احتمال اینکه مسئولیت اشتباه خود را به عهده بگیرد کمتر و احتمال تکرار کردن این اشتباه بیشتر است.
سخن آخر
آنچه که از این مقاله به دست می آید این است که سعی کنیم در واگذاری مسئولیت ها و تکالیف به فرزندانمان زیاده روی نکنیم یعنی که به توان و وسع فرزندمان توجه کنیم و به همان اندازه به او کار بسپاریم تا باعث از بین رفتن اعتماد به نفس و عزت نفس در او نشویم. نشان دادن احساس مسئولیت یک امر ذاتی نیست بلکه این ویژگی در متن خانواده و روابط اجتماعی و تعاملاتی که فرد با دیگران دارد امکان رشد پیدا می کند و والدین در این میان نقش محوری را در انتقال روحیه مسئولانه به کودک دارند. خود الگوهای مسئول و مناسبی برای آن ها باشیم و به فرزندانمان بفهمانیم که ما خیرخواه آن ها هستیم و نیز محدوده کار و تکلیف را برای او مشخص سازیم تا او تکلیف خود را بداند و فرقی نیز میان فرزندانمان در واگذاری مسئولیت ها نگذاریم. هرگاه تمام این موارد را رعایت کردیم میتوانیم به اینکه فرزندانی سالم و مسئولیت پذیر تحویل جامعه دهیم امیدوار و حتی مطمئن باشیم.
تهیه کننده و تایید کننده مطلب : سرکار خانم انسیه خواجه مربی محترم بهداشت آموزشگاه