از نظر لغوی كلمه تشویق از واژه شوق و علاقه گرفته شده و به باب تفعیل (تشویق) شده است و از نظر اصطلاحی تشویق، بر ایجاد رغبت و علاقه به انجام یك كار در فراگیران گفته می شود.
به نظر موریس، پاداش معمولا رویدادی است كه بلا فاصله بعد از رفتار اتفاق می افتد و سبب اجرای رفتار می شود. تشویق در امر یادگیری و آموزش، عامل و محركی اساسی برای كودك به حساب می آید. تجربیات نشان داده كودكانی كه در كلاس و مدرسه به خاطر درس مورد تشویق قرار می گیرند بیش از دیگران به فراگیران در یادگیری كمك می كنند و به فراگیری مسائل موفق می شوند.
نقش تشویق در یادگیری به مراتب مهمتر و مؤثرتر از نقش تنبیه است. همچنین تشویق در یك درس، اگر چه سبب رشد و پیشرفت كودكان در همان درس می شود ولی اثر عام آن، آنقدر پردامنه است كه دیگر دروس را هم در بر می گیرد این امر به خاطر آن است كه كودك در اثر تشویق كلا دیدی مثبت به یادگیری پیدا كرده و بصورت كلی تری به درس و مدرسه علاقه پیدا می كند. بدین ترتیب میتوان گفت كه پاداش، عكس العملی است كه مربی بدنبال رفتار مطلوب متربی از خود نشان می دهد و باعث تكرار رفتار در موقعیت های بعدی می گردد. پس بهتر است در فرآیند یاد دهی-یادگیری از تشویق بیش ار تنبیه استفاده كنیم، مگر در مواردی ناچار باشیم از تقویت منفی استفاده كنیم.
اهم شرایطی كه در تشویق كودكان و حتی بزرگسالان باید مدنظر قرار گیرد عبارتند از:
در تشویق كودكان شرط سن مهم است. در هر سنی مقتضیاتی را باید در نظر گرفت و این امر شدنی نیست. مگر اینكه آگاهی از متون روا نشناسی و اطلاعات روان شناسی كودك و نوجوان داشته باشیم.
تشویق بهتر است برای پسر و دختر متفاوت باشد. بدین معنی كه شرایط حیات روانی و اجتماعی آن را مورد نظر قرار دهیم. پسران بیشتر به اسباب بازی های جنگی، رزمی و ورزشی راغبند و دختران بیشتر به ظرافت كاری ها و زیبایی های اسباب بازی های خانوادگی علاقه نشان می دهند.
نكته مهمی كه در تشویق باید مد نظر قرار گیرد شرط روانی در سنین مختلف و نوع پایبندی آنها به لذات است.
در تشویق كودك اعطای جایزه به آن باید بین میزان كار و تلاش و میزان تشویق رابطه وجود داشته باشد. یعنی میزان تشویق دانش آموز با میزان فعالیت انجام شده برابر باشد تا اثر تربیتی تشویق از بین نرود.
تشویق سبب پیدایش رغبت و شوق به كار و كوشش و تحصیل می شود و می تواند نقش جهت دهنده در انجام فعالیت های روزمره داشته باشد و زمینه تفكر آینده ساز و آینده گزین گردد.
از مواردی كه به عنوان اثر و فایده ی تشویق در امر تعلیم و تربیت می توان نام برد، ادامه كار مفید است. زمانی كه شخص از نظر روحی و روانی احساس می كند كه مفید واقع شده تلاش می كند تا كار و مساعی اش مستدام باشد و بطور همیشگی تا آنجایی كه برایش امكان پذیر است كوشش می نماید تا شایستگی اش را حفظ كند.
به گونه ای كه فرد جرات آن را پیدا می كند كه به كاری اقدام كرده یا دست از كاری بردارد.
تشویق سببی است برای شادابی و نشاط روانی، میل به زندگی و انجام وظیفه را در فرد پیدا می كند.
تشویق عاملی برای به كار انداختن ابتكار و خلاقیت، ابداع و اختراع است.
باید سعی نمود فراگیر به تشویق و جایزه عادت نكند. بطوری كه اگر مورد تشویق قرار نگرفت و یا جایزه ای دریافت نكرد از كار نیك باز بماند. ضمنا باید دقت نمود تشویق به عنوان هدف آموزشی تلقی نشود بلكه وسیله ای برای رسیدن به اهداف عالی باشد. لذا عادت به تشویق می تواند خطرساز باشد و اگر این تشویق ها، از كار فرد مورد تشویق، ارزش بیشتری داشته باشد باعث میشود عادت ناسالمی در فرد ایجاد شود. كه بعد ها در مقابل هر تلاشی، هر چند اندك انتظار ستایش و تفدیر خواهد داشت.
اثر نامطلوب دیگر آن این است كه گاهی در فرد حالت رشوه خواهی ایجاد می شود و تا اطمینان به تشویق نداشته باشد از انجام كار می پرهیزد.
تحقیقات روانشناسان نشان داده است: كودكانی كه عادت تشویق در آنها ایجاد شده در بزرگسالی بدون گرفتن پاداش حاضر نیستند به هم نوعان خود كمك كنند.
از اثرات نامطلوب دیگر تشویق ایجاد دلهره و اضطراب و نگرانی است كه اثرات نامطلوب بر وجود انسان می گذارد.
مسأله مهم دیگر آن است كه تشویق و ستایش متربی آنقدر زیاد نگردد كه موجب غرور و بزرگی كاذب در شخص شود. حضرت علی در این مورد می فرمایند: در مدح و ستایش كسی مبالغه و زیاده روی نكن كه باعث فساد در خود و دیگران می شود.
اگر اصلا تشویق وجود نداشته باشد باعث بیماری های روحی میشود. همچنین استفاده زیاد نیز باعث می شود كه فرد عادت به تشویق كند و اگر در شرایطی تشویق وجود نداشته باشد كار نیك هم نخواهد بود.
تشویق باید بعنوان وسیله ای برای رسیدن به هدف باشد كه متأسفانه بعضی مواقع تشویق هدف قرار می گیرد. یعنی اگر شخص كار نیكی را انجام دهد صرفا به خاطر گرفتن جایزه و تشویق است.
متأسفانه ضعفی كه زیاد به چشم می خورد قیاسی است كه میان دانش آموزان ضعیف با قوی صورت می گیرد. مربیان بدون توجه به استعدادهای جسمی و روحی و توانایی های افراد آنها را با هم مقایسه می كنند كه تأثیرات نامطلوب دارد.
یعنی در تعلیم و تربیت، تشویق، عامل تسهیل یادگیری، تداوم فرایند یاددهی-یادگیری می باشد، نه فقط عامل تكرار یك رفتار كه توسط دانش آموز در موقعیت های مختلف باشد.
تشویق نكردن نه تنها فرد را در بی تفاوتی نگه میدارد بلكه در مواردی عارضه آفرین و سبب وارد آوردن صدمه و لطمه بر شخصیت فرد است. تحقیقات روانشناسان نشان داده كه اگر طفلی برای عملی مورد تأیید قرار نگیرد، تدریجا نسبت به آن بی تفاوت و حتی رویگردان می شود. همانگونه كه گل ها برای رشد نیاز به نور، آب، حرارت و هوا دارند كودكان نیز برای پیشرفت خود نیاز به تشویق دارند. پس چنانچه دانش آموزان از قبال انجام كار بیش از حد مورد انتظار تشویق شوند، چه بسا رغبت شان برای انجام مجدد آن كار و كارهای مشابه كاهش یابد.
تشویق های غیرمستقیم اثر بخش تر از ترغیب و تشویق مستقیم است. زیرا در تشویق غیر مستقیم، اول حالت كلی می تواند وجود داشته باشد. مثلا مربی بگوید كسانی كه چنین هستند و به فلان شكل عمل می كنند، مورد توجه و احترام جامعه اند و در این صورت فرد مورد نظر علاقه مند می شود كه چنین عمل كند. نكته دیگر، تشویق بصورت مستقیم است كه انواع آن را در میان افراد جامعه زیاد مشاهده می كنیم. نظیر اینكه اگر نمره خوب بگیری چنین جایزه ای داری. بعضی از متخصصان تعلیم و تربیت معتقدند كه تشویق مستقیم مانند اشعه مستقیم خورشید آزاردهنده و كوركننده است چون منجر به تملق و چاپلوسی می شود.
تشویق مادی مانند اینكه مربی، پدر و مادر قول می دهند كه در صورت فلان موفقیت و انجام كاری، جایزه ای تهیه نمایند. البته باید سن، جنس و توان تشویق شونده باید در نظر گرفته شود. تا منجر به یاس و ناامیدی نشود. ضمنا مربی، پدر و مادر باید توجه داشته باشند به وعده هایی كه میدهند عمل كنند در غیر اینصورت اثرات نامطلوب تربیتی خواهد داشت. گاه تشویق جنبه معنوی دارد در اینصورت باید شخصیت كودك و فرد مورد تربیت، طوری پرورش یافته باشد كه از موفقیت و پیروزی حاصله محفوظ شده و شیرینی آن، خود وسیله تشویق برای ادامه كار یا تكرار كار خوب در او شود. پس در این مورد موفقیت فرد برای خود حكم تشویق را دارد. تشویق معنوی دیگر، لذت روحی و روانی و استنباطی است كه برای فرد ایجاد می شود كه خود بزرگترین انگیزه برای كار نیك است. احساس رضایت خاطر، دیگر حالتی است كه خود برانگیزاننده ی شخص به كار نیك است. و از همه مهمتر كسب رضای خداوند بعنوان یكی از عوامل معنوی پر اهمیت، مد نظر قرار گیرد.
در كتاب تربیت آسیب زا، تشویق به دو دسته بیرونی و درونی تقسیم می شود. تشویق بیرونی شامل واكنش هایی است كه دیگران برای تكرار و تقویت رفتار فرد ارائه می كنند. به طوری كه تشویق بیرونی مانع خودبرانگیختگی درونی می شود.
تشویق در اندازه ی مطلوب و حساب شده می تواند اثرات قابل توجه به بار آورد. تشویق مانند داروی شفا بخش است كه باید بصورت دقیق و به میزان كافی و با دقت از آن استفاده شود. و چه بسا كم و زیاد شدن ان و افراط و تفریط در آن و بموقع نبودن آن اثرات نامطلوبی به بار می آورد.
(از آنجا كه تنبیه آسانترین راه است. آدم ها میل به تنبیه كردن دارند وگرنه پیامد های مثبت تشویق، صد برابر بیشتر است.)
تهیه کننده:معاونت آموزشی-آقای حامد
تایید کننده:مدیریت دبستان-آقای علیخانزاده