این هنر گرانمایه و زیبا که بیانگر فرهنگ و تمدن قوم ایرانی است ابتدا به صورت حجاری در بدنه کوهها و روی سنگ های ساختمانی کاخ های پادشاهان و بناهای تاریخی و حتی در دوران غارنشینی دیده شده است. بعدها هنر حجاری، تبدیل به حکاکی و سپس قلم زنی گردیده و نقوش و تصاویر از روی سنگ های ساختمان ها و بدنه کوه ها به روی سنگ های قیمتی مخصوصاً عقیق منتقل گردید و «حکاکی» نامیده شد .
هنر قلم زنی سابقه ای بس طولانی و تاریخی دارد و یکی از رشته های هنرهای سنتی ایران است که در دسته بندی، در رده هنرهای صناعی و در گروه فلز کاری قرار دارد. این هنر والا و ارزشمند در فرهنگ سنتی و هنرهای معنوی ایرانیان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، که به کمک ذوق و اندیشه هنرمند ایرانی با تأثیر از آداب، سنن، فرهنگ و مذهب، در بیان آرا و عقاید ایرانیان جای گرفته است.
قلمزنی در واقع هنر تزیین و کندن نقش و نگار مختلف روی اشیای فلزی به خصوص مس، طلا، نقره و برنج به کمک قلم و ضربه چکش است.
سه شیوه برای ساخت ظروف فلزی به کاربرده می شود:
- یک تکه یا بدون درز
- چند یا درز دار
- استفاده از دستگاه یا خم کاری
انواع شیوه های قلم زنی:
شیوه برجسته
اختلاف سطح بین موضوع و زمینه بسیار زیادتر از منبت است و هنرمند برای آن که بتواند بدون اشکال آنرا انجام دهد از دو جهت یعنی از پشت و رو به فلز ضربه می زند.
شیوه عکسی
با ایجاد سایه و خط در زمینه موضوع را نشان می دهند. هیچ گونه اختلاف سطحی بین موضوع و زمینه مشاهده نمی شود.
شیوه زمینه پر
همان گونه که از نام بر می آید با ایجاد بافت در زمینه طرح اصلی را نشان می دهنددر این نوع نیز اختلاف سطح بین زمینه و طرح وجود ندارد.
شیوه منبت
هنرمند با ایجاد حداکثر دو سانتی متر اختلاف سطح بین موضوع و زمینه روی فلز ایجاد نقش می کند.
شیوه مشبک
هنرمند با بریدن زمینه و جدا کردن آن از سطح کار، موضوع را نمایان می سازد.
شیوه قلم گیری
هنرمند با ایجاد خراش و شیار به روی فلز آن را تزئین میکند. این کار به وسیله قلم انجام می شود. پس از اتمام کار قلم زنی، قیر به وسیله حرارت، مجددا مذاب می شود و از درون کار بیرون آورده می شود. سپس سطح کار را با مواد پاک کننده مانند نفت، شستشو می دهند تا باقیمانده قیر کاملا” از بین برود.
ابزار قلم زنی :
تسمه خط کشی ،چکش قلم زنی ،پرگار و انواع قلم های پرداز مثل گرسواد وانواع قلم های بدون آج مثل سنبه و.. طرح های قلم زنی اصالت سنتی خود را حفظ کرده است.
طرح
اکثر طرح‌های قلمزنی مختص به نقش‌های سیاه‌قلم دوره‌های صفویه و هخامنشی و با فرهنگ آن دوران هماهنگ است اما این طرحها هنوز هم با همان اصالت اولیه حفظ شده و انجام می‌شود.
امروزه علاوه بر نقوش کهن و طرح‌های سنتی، هنرمندان با خلاقیت‌های خود نظرات شخصی و جدید را وارد طرحها می‌کنند و نقش‌های نو شکل می‌گیرد .
شروع کار:
قبل ازقلم زدن، باید درون یا زیر شئی مورد نظر را از قیر مذاب انباشته کرد. قیر باید درون کار کاملا” بدون خلاء باشد و پس از سرد شدن کاملا سفت شده باشد. تا قلم، کا را فرو نبرد.برای شروع کار ابتدا طرح مورد نظر را تهیه کرده سپس آن را روی برنج سنبه گذاشته و با قلم سنبه نقاط طرح را نزدیک بهم سوراخ می کنند. برای انتقال نقشه روی کار لازم است تا سطح فلز مورد نظر چرب شود. نقشه را روی آن می گذارند و با پودر ذغال که در دستمال نرمی پیچیده شده روی نقشه می کشند. پودر ذغال از سورخهای روی نقشه عبور می کند و روی سطح فلز می نشیند و بدین ترتیب شکل طرح روی اثر منتقل می شود.
کار قلمزنی بر روی مس ۴ مرحله دارد. مرحله اول «نیم‌بُر» کردن طرح است که با چسباندن نقش ترسیم شده کاغذ با قلم نیم‌بر و ضربه زدن ایجاد می‌شود. پس از آن مرحله «برجسته‌سازی» طرح انجام و سپس «زیباسازی» که شامل دوده‌کاری، قلم‌گیری، گود کردن و غیره صورت گرفته و در نهایت مرحله «تمیزکاری» انجام می‌شود.
قلم زنی در دوره معاصر
در سال های اخیر حیات دوباره این هنر و زنده كردن سنن ارزشمند گذشته به همراه نوآوری هایی در آن، مدیون تلاش هنرمندان قلم زنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است كه از زمان تأسیس این كارگاه در سال 1335 ه.ش و انتصاب هنرمند شایسته (مرحوم استاد محمود دهنوی) به سرپرستی این كارگاه ها، این هنر جان تازه ای یافت و گامی نو در توسعه و گسترش این هنر برداشته شد. این حركت نخست با ارائه طرح ها و نمونه های بارز و منحصر به فرد، كه با آثار عرضه شده در بازار متمایز بود، آغاز شد و الگویی برای هنرمندان به شمار رفت.
تهیه کننده و تایید کننده مطلب : سرکار خانم فاطمه زحمتکش مربی محترم هنر آموزشگاه